Masowy obrót prawny jest wyzwaniem dla każdego profesjonalnego podmiotu, w szczególności gdy łączą go relacje z konsumentami. Pozycja konsumenta jest bowiem pozycją szczególną. Zgodnie z kodeksem cywilnym za konsumenta uważa się osobę fizyczną dokonującą z przedsiębiorcą czynności prawnej niezwiązanej bezpośrednio z jej działalnością gospodarczą lub zawodową (art. 22[1] k. c.). Konsumenci mają także szereg przywilejów wynikających z prawa Unii Europejskiej, a wszystko to, aby wzmocnić stronę stosunku zobowiązaniowego, której siła negocjacyjna jest słabsza niż przedsiębiorcy – np. banku.
Pomimo działań odpowiednich ustawodawcy w wielu umowach konsumenckich znajdują się klauzule abuzywne – niedopuszczalne, mogące powodować szkodę w interesie ekonomicznym i prawnym konsumenta. W niniejszym artykule skupimy się na klauzulach abuzywnych w umowach kredytu konsumenckiego i tym, co w związku ze stwierdzeniem zakazanych postanowień umownych wynika dla konsumenta.
Klauzule abuzywne czyli jakie?
Aby lepiej zrozumieć istotę i rolę zapisów abuzywnych w umowach, należy podjąć próbę ich zdefiniowania. Patrząc na nie przez pryzmat kodeksu cywilnego, da się zrekonstruować, że mamy do czynienia z niedozwolonymi postanowieniami umownymi wtedy, gdy w umowie zawieranej z konsumentem kształtują one jego prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy, wówczas gdy nie zostały z nim uzgodnione indywidualnie (czyli w taki sposób, że konsument nie miał na nie rzeczywistego wpływu). W szczególności odnosi się to do postanowień umowy przejętych z wzorca umowy zaproponowanego konsumentowi przez kontrahenta (por. art. 385[1] k.c.). Nie można jednakże kwestionować w takim trybie zapisów określających główne świadczenia stron, w tym cenę lub wynagrodzenie, jeżeli zostały sformułowane w sposób jednoznaczny.
Po stwierdzeniu, że w danej umowie znajdują się rzeczywiście zapisy sprzeczne z powyższymi wskazaniami (klauzule abuzywne), takie konkretne postanowienia nie wiążą konsumenta, lecz nadal jest on związany umową w pozostałym zakresie. Jeśli jednak bank powołuje się na to, że postanowienie zostało uzgodnione z nim indywidualnie to na nim spoczywa ciężar udowodnienia tego faktu.
Kontrola sądowa klauzul abuzywnych
Zapis umowny zawierający klauzulę abuzywną jest dla klienta niewiążący, wówczas gdy sąd rozstrzygnie o tym w wyroku. Konsument nie może sam poddać ocenie danego zapisu umownego, lecz musi wnieść pozew do sądu, lub podnieść zarzut w procesie, gdzie jest stroną pozwaną, w którym będzie domagał się zbadania umowy pod tym kątem. W każdym takim postępowaniu, sąd dokonywał będzie kontroli incydentalnej umowy kredytowej. Polega ona na tym, że badaniu podlegała będzie konkretna umowa kredytowa oraz ewentualny wzorzec umowny, jeżeli stanowi on jej integralną część w odniesieniu do danego powoda
(a więc tego, kto wnosi pozew). Jeżeli sąd uzna, że dane postanowienie umowne nosi znamiona zakazanego, wówczas umowa będzie obowiązywać z wyłączeniem zapisu, co do którego zapadło orzeczenie.
W działalności orzeczniczej sądów istnieje również kontrola abstrakcyjna abuzywności, która polega na tym, że sąd bada charakter zapisów przeważnie wzorca umownego w oderwaniu od konkretnej umowy kredytowej. Nieco inny jest zatem jej cel w porównaniu z kontrolą incydentalną. W tej ostatniej bowiem, chodzi o zapewnienie ochrony konkretnemu konsumentowi w związku z zawartą przezeń umową, natomiast mechanizm kontroli abstrakcyjnej pozwala na szerszą ochronę interesu publicznego w ten sposób, że zapisy umowne uznane przez sąd za niedozwolone zostaną całkowicie wyeliminowane z obrotu prawnego, a tym samym pośrednio zrealizuje się interes powoda.
Abuzywność klauzuli umownej a nieważność umowy
Jeszcze raz jednak warto podkreślić, że przy dokonywaniu kontroli w ramach art. 385[1] k. c., a więc tego, który dotyczy ściśle tzw. klauzul abuzywnych, nie dojdzie do unieważnienia całej umowy, lecz jedynie tych postanowień umownych, które zostały uznane za niedozwolone. Wynika to nie tylko z wykładni literalnej (dosłownej) tego przepisu, ale również z wykładni systemowej (całościowej) w obrębie przepisów kodeksu cywilnego, ze względu na obecność w nim art. 58, który z kolei daje możliwość unieważniania umów. Powyższą tezę potwierdził Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 15 września 2020 r. (sygn. akt III CZP 87/19), w której statuuje, iż żądanie uznania postanowienia wzorca umowy za niewiążące konsumenta (art. 385[1] k.c.) nie jest tożsame ani nie zawiera się w żądaniu ustalenia nieważności umowy (art. 58 k.c.).
Klauzule abuzywne – kiedy mogę udać się do sądu?
Nie trudno zauważyć, że przesłanki określające to, kiedy dane postanowienie umowne może być uznane za niedozwolone należą do grupy pojęć nieostrych. Ciężko jest zatem zdecydować, czy dane postanowienie nosi znamiona abuzywności i w efekcie, czy nasz pozew ma szansę powodzenia. Z pomocą w tym zakresie przychodzi jednak orzecznictwo sądów powszechnych i Sądu Najwyższego, jak również literatura prawnicza. Przypominając, mamy do czynienia z klauzulą abuzywną wówczas, gdy jest ona sprzeczna z dobrymi obyczajami lub rażąco narusza interes konsumenta.
Dobre obyczaje i interes konsumenta
Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 7 listopada 2019 r. (sygn. akt IV CSK 13/19) odnosząc się do definicji klauzuli abuzywnej stwierdził, że za sprzeczne z dobrymi obyczajami można uznać m.in. działania zmierzające do niedoinformowania, dezorientacji, wywołania błędnego przekonania konsumenta, wykorzystania jego niewiedzy lub naiwności, a więc są to działania potocznie określane jako nieuczciwe, nierzetelne, odbiegające od przyjętych standardów postępowania. Według Sądu Najwyższego, pojęcie „interesów konsumenta” należy rozumieć szeroko, nie tylko jako interes ekonomiczny, ale mogą tu wejść w grę także inne aspekty: zdrowie konsumenta (i jego bliskich), jego czasu zbędnie traconego, dezorganizacji toku życia, przykrości, zawodu itp. Naruszenie interesów konsumenta wynikające z niedozwolonego postanowienia musi być rażące, a więc szczególnie doniosłe.
Równowaga kontraktowa stron umowy
Podobnie też, Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z dnia 15 marca 2014 r. (sygn. akt VI ACa 1733/13), stanął na stanowisku, że sprzeczne z dobrymi obyczajami są te postanowienia umowne, które godzą w równowagę kontraktową stron danego stosunku prawnego.
Zdarza się bowiem dość często, że w umowach o kredyt zawieranych z konsumentami, bank używa zapisów, które ograniczają możliwość działania konsumenta w określonym zakresie, natomiast nie dotyczą one samego banku. Na przykład – bank ogranicza swoje ryzyko poprzez stosowanie minimalnego oprocentowania kredytu, a ryzyka tego nie limituje w przypadku określenia maksymalnego oprocentowania kredytu.
Klauzule abuzywne – katalog klauzul abuzywnych w ustawie
Swoje wątpliwości co do abuzywności danej klauzuli umownej, można rozwiać również stosując art. 385[3] k.c., który stanowi swego rodzaju katalog zasad, wedle których można stwierdzić, czy dany zapis umowny jest niedozwolony. Przepis ten obrazuje jedynie przykłady takich klauzul, ich katalog nie jest zamknięty. Taki zabieg legislacyjny jest oczywiście zrozumiały, uwzględniając rozwój usług w sektorze finansowym oraz ogólny postęp technologiczny, które mnożą dodatkowe możliwości różnorakich zapisów umownych, których nie da się skutecznie przewidzieć.
Klauzule abuzywne – rejestr klauzul abuzywnych prowadzony przez UOKiK
Ponadto, swoje wątpliwości w zakresie zgodności danej klauzuli z prawem można zweryfikować przy pomocy rejestru klauzul abuzywnych prowadzonego przez Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów (UOKiK). Jest to taki rejestr, w którym zawarte są wszystkie postanowienia umowne uznane za niedozwolone w toku dokonywania kontroli przez Prezesa UOKiK oraz Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów (tj. wydział XVII Sądu Okręgowego w Warszawie; SOKiK).
Jeżeli mimo powyższych wyjaśnień masz wątpliwości, czy w Twojej umowie znajdują się klauzule, które mogą być uznane przez Sąd za klauzule abuzywne lub nie wiesz w jaki sposób możesz egzekwować swoje prawa z nimi związane, zalecamy skorzystanie z pomocy profesjonalisty.
